De schoonheid van de hel
Het is een haast megalomaan project. Karlheinz Stockhausen (1928-2007) geldt als een van de belangrijkste componisten van de vorige eeuw, maar nooit eerder lukte het een operahuis op grote schaal delen uit zijn magnum opus LICHT aan het publiek te presenteren.
In 2019 wagen De Nationale Opera, Holland Festival en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag de sprong met aus LICHT. Aan het conservatorium werd een speciale tweejarige master opgericht om studenten klaar te stomen voor de uitvoering van dit monumentale werk. De masterstudenten vervullen een hoofdrol. Wat maakt dit stuk voor hen twee jaar lang de moeite waard? En wat kan het publiek verwachten?
Overweldigende ervaring
De jonge trompetstudenten Jerome, Christopher en Chloë kijken elkaar wat vertwijfeld aan. We zitten in een van de grijze repetitiekamers van het betonnen gebouw van het conservatorium in Den Haag en hebben net een uur over de muziek van Stockhausen gepraat, als ik ze vraag of ze ter afsluiting misschien een passage kunnen laten horen. Hun docent Marco Blaauw werpt me een sceptische blik toe. “Als we nu iets zouden spelen zou het niets te maken hebben met het echte werk,” zegt hij. “Je moet je voorstellen dat negen trompetten samen een signaal spelen, en dat er dan negen trombones op je afkomen, zo van” - hij springt opeens op van zijn stoel en roept vlakbij m’n gezicht - “OEHWHAHWA!” Hartelijk lachend om mijn geschrokken blik vervolgt hij enthousiast: “Het is gigantisch! Er is elektronisch geluid van alle kanten, de synthesizers die versterkt zijn en de percussie die versterkt is, dan heb je nog de stemmen van de zangers. Het is vrij intens.”
Intens lijkt nog zacht uitgedrukt. De scène waar het om gaat, INVASION-EXPLOSION uit de opera DIENSTAG, verbeeldt de gewelddadige clash tussen Luzifer en Michael. Twee legers van respectievelijk negen trombonisten en negen trompettisten, beide aangevoerd door een zanger en geflankeerd door een slagwerker en synthesizerspeler komen de zaal ingestormd en vechten hun epische strijd tussen goed en kwaad uit in en om het podium, soms tussen de stoelen van het publiek in. Dit alles tegen het klinkend decor van het elektronische muziekstuk OKTOPHONIE dat uit acht luidsprekergroepen rondom het publiek oorlogsscènes uitbeeldt. Vliegtuigen, bommenwerpers die door de lucht aankomen maar ook door afweergeschut naar beneden worden gehaald en neerstorten. Voor het publiek een fysieke, overweldigende ervaring. Blaauw: “Je wordt onderdeel van deze oorlog, of je het nou wil of niet.”
Master
De studenten luisteren gefascineerd naar Blaauws woorden, ze staan zelf pas aan het begin van hun kennismaking met Stockhausen. Twee jaar lang volgen ze een master die volledig draait om de uitvoering van aus LICHT. Het is nooit eerder vertoond, zo’n hele master voor één opera. De coördinator van de opleiding Renee Jonker geeft dan ook direct toe dat het een “krankzinnige onderneming” is. “Over het niveau maak ik me geen zorgen, dat wordt ongelofelijk hoog, maar het is logistiek een barre operatie. Op enig moment in 2019 moeten we meer dan 200 studenten op de been brengen.”
Dat de master om de muziek van Stockhausen draait betekent overigens niet dat de studenten er hun hele leven aan vast zitten. “Niet direct, nee”, antwoord de Duitse student Christopher enigszins geschrokken op de vraag of dit betekent dat hij zijn carrière aan Stockhausen gaat wijden. “Maar het is heel complexe muziek om te leren, dat vereist veel werk. Dus je groeit erdoor als musicus en dat kan je overal voor inzetten.” Die hoeveelheid werkt zit hem deels in het feit dat de studenten voor het eerst in hun leven als instrumentalisten ook een theatrale rol vervullen, compleet met kostuum en choreografie. Chloë: “Het moeilijkste is dat je én het hele stuk uit je hoofd moet leren én ook nog moet nadenken over welke voet wanneer naar voren…. Maar als je het eenmaal uit je hoofd kent voelt het ongetwijfeld vrijer.”
Popmuziek
Naast de repetities voor aus LICHT volgen de studenten lessen in analyse van hedendaagse muziek, bewegingslessen (“heel belangrijk als je met je trombone of trompet over de grond moet rollen,” benadrukt Jonker) en worden ze vooral ondergedompeld in de esthetiek van Stockhausen. Waar het vandaan komt, waar het invloed heeft gehad. Want, benadrukken Jonker en Blaauw, Stockhausen vormt als een van de uitvinders van de elektronische muziek een onmisbare schakel in de muziekgeschiedenis. “Popmuziek is ondenkbaar zonder Stockhausen. Als je van popmuziek houdt ga je een klankwereld tegenkomen waar je heel veel in herkent. Bijna alles wordt versterkt, en hoe! Er komen klanken in voor waar Jimmy Hendrix trots op geweest zou zijn,” zegt Jonker.
Blaauw vertelt verder over Stockhausens invloed op Pink Floyd en de techno scene. Daar wordt hij liefkozend de godfather van techno genoemd: Papa Techno, een titel waar hij overigens erg trots op was. “De OKTOPHONIE is vaak gespeeld op festivals voor elektronische muziek, techno, trance en dat soort dingen. Dus ik denk dat het een stuk is dat je moet kennen. Voor iedereen. Mensen die van Beethovenkwartetten houden en mensen die naar technofestivals gaan. Het is een klassieker.”
Onvoorstelbare dingen
Nog steeds stuit het stuk op weerstand. Een verontwaardigde operaliefhebber startte bij het vooruitzicht van een Stockhausen-marathon in 2019 een petitie tegen de ‘piepknormuziek’. Slechts 52 mensen ondertekenden, maar voor een operaproductie is het toch opvallend. De studenten hadden er nog niet van gehoord maar reageren verrast. “Een petitie? Tegen ons? Cool.”
Bij de vraag wat ze zouden zeggen tegen mensen die bang zijn dat het te experimenteel voor ze is, kijken ze bijna alsof ze water zien branden. “Het is totaal niet intellectualistisch”, legt Christopher uit, “je kunt gewoon gaan zitten en het laten gebeuren, alles in je opnemen wat je ziet, hoort.” “Het is echt niet eng”, vult Jerome aan. “Het is gewoon enorm sensationeel.”
Jonker sluit zich daarbij aan: “Stockhausen laat mensen werkelijk onvoorstelbare dingen doen op het podium, een trompettist die achterover neervalt en ondertussen de meest onwaarschijnlijk hoge noten weet te spelen waar je de tranen van in je ogen krijgt. Die legers die de zaal binnenstormen, maar ook verstilde scènes met jongenssopraantjes, echt totaal intiem. En die elektronische muziek is on-waar-schijn-lijk. Wat daar gebeurt op band, je moet wel helemaal van steen zijn wil je daar niet door beroerd worden.”
“Bovendien,” zegt hij, “is de thematiek onverminderd actueel en boeiend. Je voelt aan alles dat oorlog voor Stockhausen niet iets abstracts was.” Als klein jongetje zag hij zijn land gebombardeerd worden door de Engelsen. “Dus die tegenstelling tussen goed en kwaad was voor hem heel concreet. En weet je, hoe gewelddadig ook, hij kon er een soort schoonheid in zien. Dat motorische geluid van die vliegtuigen had een magische werking voor hem,” legt Jonker uit. “Maar ja, was het goed of slecht? Wat we in maart laten zien, gaat daarover. De esthetiek van het kwaad, de schoonheid van de hel.”
Omvang
Alle uren die de studenten en organisatoren erin investeren leiden ertoe dat in maart INVASION-EXPLOSION voor het eerst uitgevoerd wordt met de aantallen musici die Stockhausen ooit voor ogen had. En na dit project, zo hoopt men, is er een nieuwe generatie musici opgeleid die het stuk over de hele wereld kan opvoeren. Op die manier kan het eindelijk zijn verdiende vaste plek in de uitvoeringspraktijk veroveren. Jonker: “Die cyclus van Stockhausen is gewoon een soort monster in de operawereld, niemand heeft zijn vingers eraan durven branden. En ik denk dat met een kunstwerk van die omvang, en met een componist van dat belang dat het uiterst belangrijk is dat we daar als samenleving een keer kennis van nemen. Dan kan iedereen vinden wat hij ervan vindt, maar we moeten het wel een keer laten horen.” Want, daar is iedereen het wel over eens, over Stockhausens muziek kan je lang praten, je moet het vooral ervaren. “Kom maar gewoon luisteren”, besluit Jonker het gesprek. “Het hakt erin.”
